O
mago fixo un aceno e desapareceu a fame, fixo outro aceno e
desapareceu a inxustiza, fixo outro aceno e desapareceu a guerra. O
político fixo un aceno e desapareceu o mago.
Todo
o que ten nome, pode precisarse. Noutro caso, as palabras redúcense
a ‘couso’, ‘chisme’ ou ‘aquel’. Necesitamos denominar os
conceptos mediante termos para que a mensaxe non perda forza
comunicativa e cobre senso. En ocasións, usamos novas palabras ben
cando xorden obxectos (burkini) ou situacións novas (Brexit),
ben cando queremos referirnos a realidades propias de certos
territorios, empregando os nomes orixinarios (peto de ánimas,
leendakari, senhera) ou traducíndoos (fóra borda,
rañaceos). Outras veces botamos man de eufemismos,
en principio innecesarios,
como fogo amigo (disparos procedentes do propio bando) ou
danos colaterais (mortos, feridos ou destrución involuntaria
de propiedades por causa dunha operación militar) coa intención de
limar determinadas asperezas. Dramas sociais dos
nosos días están detrás de expresións en aparencia inocuas como
desaceleración económica (por
‘crise’, ‘recesión’...), incremento negativo
(por ‘redución’,
‘diminución’...), procedementos de execución
hipotecaria (por ‘desafiuzamentos’)
ou flexibilizar o mercado laboral (por ‘abaratar
o despedimento de traballadores’).
Cando
nunha película estadounidense oímos “son cidadán americano”,
dito cun certo ton de superioridade, parece que o peso do imperio zoa
nos oídos do receptor coma unha ameaza insoportable. O presidente dos Estados Unidos Donald Trump tamén está a contribuír a estes usos con expresións como comité da morte (usada para desacreditar o Obamacare), carnicería americana (para designar o sistema socioeconómico propio deteriorado) ou recuperar o control (que pretende reforzar a súa posición a favor do Brexit). O que sucede
arestora xa o advertían con orgullo os romanos libres dous mil anos
atrás dicindo “civis romanus sum” para reclamar os
dereitos asociados a tal status. Os imperios, ao acadaren maior
proxección que converter as colonias en simples clientes submisas,
van trazando complexas estratexias políticas desde a xerarquía, que
acaban reflectindo nas súas palabras, moitas delas creadas para a
ocasión. O humanista Antonio de Nebrija afirmaba no seu famoso
“Prólogo a la gramática de la lengua castellana” que sempre a
lingua foi compañeira do imperio, sobre todo a partir de que a
escrita serviu para dar testemuño dos fitos políticos desde os
tempos do antigo reino xudeu ata a Grecia e Roma da antigüidade.
George
Orwell advertiunos de que, no mundo actual, a corrupción da linguaxe
se convertera nun elemento aterrador do totalitarismo, nun ataque á
verdade obxectiva. Así, o panxermanismo nazi deixou un bo número de
perlas lingüísticas, produto dunha traballada estratexia de
propaganda dirixida por Joseph Goebbels. Naceu arianizar (despedir
traballadores xudeus das empresas antes
de seren compradas
por alemáns non xudeus) ou solución final (acción de
borrar os xudeus do mapa), e retirada ou fuxida foron
substituídos por liberarse loitando. Certos réximes
socialistas totalitarios tamén prohibiron frases como “son un home
libre” nun intento de que a organización colectiva prevalecese
sobre a liberdade individual. Aínda hoxe, algúns réximes
populistas suramericanos
crean termos á medida: bolivarianismo (corrente de pensamento
político teoricamente baseada na vida e obra de Simón Bolívar) ou
pitiyanqui (imitador do estadounidense) e redefinen outros
como soberanía, patriotismo
ou puntofijista
(insulto).
Os
xornais tamén nos ofrecen, adoito, exemplos de novos contextos
sociopolíticos e relixiosos que incorporan novas palabras. O
fundamentalismo islámico usa, ademais de yihad, yihadismo, dawa
ou sharia, nomes de pezas de roupa femininas pouco ou nada
coñecidas: hiyab, burka, chador, niqab, shayla e
al-amira. Así mesmo, a actual escena
política catalá é moi vizosa
creando termos novos ou achegando novos matices a outros xa
existentes: procés, procesismo, soberanismo,
consulta, dereito a decidir, desconexión, desobediencia, liña
vermella, mandato democrático, pacto fiscal, paso ao lado, RUI
(referendo unilateral de independencia), DUI (declaración
unilateral de independencia), etc. Este gusto polos matices non é de
agora: xa no pasado a 'lengua castellana' pasou a denominarse
'lengua española', un
sinónimo só aparente co que
se buscaba
enxalzar
esta lingua, considerándoa
patrimonio real e elemento clave
dunha política cultural que
simbolizaba a unidade de España. No
extremo contrario, moitos cidadáns hispanoamericanos prefiren
falar 'castelán' antes que 'español' para evitar que este
idioma sexa asociado ao imperio español, metrópole dos
seus países durante varios séculos. Deste xeito, pretenden
descargar un pouco o peso que a política exerce sobre as palabras.
